Aşıklı Höyük Tarihçesi ve Mimarisine Genel Bakış
Aksaray il merkezinden 25 km doğuda bulunan Aşıklı Höyük, Melendiz Çay'ı yakınlarında kurulmuştur. Aksaray'da bulunan ve günümüzden 11 bin yıl önce ilk kafatası ameliyatının yapıldığı Aşıklı Höyük, Orta Anadolu'nun en eski yerleşimi olarak kabul edilmektedir. Burada yaşayan insanlar bölgedeki ilk üretim faaliyetlerini yapan, yerleşik hayata geçen, hayvanları evcilleştiren ilk medeni toplum olma özelliğini taşımaktadır. 1989-2002 yıllarında Prof. Dr. Ufuk ESİN başkanlığında yürütülen kazılar sonunda çatalhöyük`ten en az 1000 yıl daha eskiye tarihlenen bitişken, sık dokulu bir neolitik köy yerleşmesi ortaya çıkarılmıştır. Kazı 2006 yılından itibaren Prof. Dr. Mihriban ÖZBAŞARAN başkanlığında devam etmektedir.


Çalışmalar sırasında ele geçen bilgiler Aşıklı Höyük yerleşmesinin tek bir kültür dönemine; çanak çömleksiz neolitik çağa tarihlendiğini ortaya koymuştur. Yerleşmede şu an için üç tabaka saptanmıştır. Birinci tabaka; yüzey toprağının hemen altında bozulmuş ve parçalar halinde ele geçen taban kalıntıları, kanallar ve çukurlarla temsil edilir. Yerleşmenin ana tabakasını ise; en az 10 yapı katıyla ikinci tabaka oluşturmaktadır. Sınırlı bir alanda höyüğün kuzey yamacındaki basamaklı açmada 3 yapı evresiyle üçüncü tabaka; çanak çömleksiz neolitik çağa aittir. Mimari kazısı halen sürmekte olan Aşıklı Höyük'te yerleşme düzeni ana hatlarıyla; konut olarak kullanılan taş temelsiz; kerpiç yapıları barındıran oturma bölümü ve özel işleve sahip yapılar ile çevresindeki buna bağlı diğer yapıları kapsayan bölümlerden oluşmaktadır. Ev tabanları ve duvarları sıvalıdır. Ev içerisinde en çok rastlanan yapı öğesi ocaklardır. Ocaklar genellikle tek odalı evlerde yer almış ve evin köşesine yakın yerleştirilmiştir.


Aşıklı'da önceki yıllarda yürütülen kazılar sonucu yerleşmenin, gruplaşmış kerpiç binalardan oluştuğu, bunların birbirinden dar sokaklarla ayrıldığı bilinmekteydi. 'Konut' olarak nitelendirilen bu yapılar; boyut, biçim ve yapı olarak birbirine benzerdir. Konutların taban ve duvarları en az üç kez sıvanmıştır. Konutlar iki ya da üç odalı; odalar arasında geçişi sağlayan kapı aralıkları vardır. Dışa açılan bir kapının bulunmaması; evlere geçişin damdan sağlandığını düşündürmektedir.


T BİNASI:  "T" binası, kareye yakın planı, geniş duvarları, kerpiç tabanı, kırmızı boyalı taban ve duvar sıvaları, kanal, seki vb. gibi iç yapı öğeleri ile bir başka özellikli binadır. Ayrıcalıklı bu mimari özellikler, diğer bulgu ve buluntularla brilikte yorumlandığında yerleşmenin bu kesiminin topluluğun inançları doğrultusunda ortak kullanılan özel işlevli binaları barındırdığı görülür.

İlk Kafatası Ameliyatı
Aksaray ilinin Kızılkaya köyünde yer alan Aşıklı Höyük'te 20-25 yaşlarında bir kadının kafatasında Tıp tarihi açısından oldukça önemli ve bir ilk olan, "trepenation" adı verilen beyin ameliyatı izlerine rastlanmış. Yapılan incelemeler sonucunda kafatasında açılan deliğin, cerrahi bir operasyon sonucu oluştuğu ve delik açıldığında kadının hayatta olduğu tespit edilmiş, ameliyattan sonra bir hafta kadar daha yaşadığı anlaşılmıştır.